Быйылгы сыл Дойдуга Уһуйааччы уонна аҕа сүбэһит, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Үлэ, улууспутугар Аҕа сылынан биллэриллэн турар. Амарах аҕа, үтүө настаабынньык, үлэһит бэрдэ дьон ханнык баҕарар үлэ эйгэтигэр бааллар.
Бэлиэ сыл чэрчитинэн, хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ, Сиэн Күөл нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, «Гражданскай килбиэн», «Орто Халыма оройуонун сайдыытыгар үтүө өҥөтүн иһин», «Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 370 сыла» бэлиэлэр уонна «Сыл бастыҥ урбаанньыта (2018 с.)» анал аат хаһаайына Петр Петрович Винокуров буолар.
— Петр Петрович үгэс быһыытынан, сэһэргэһиибитин төрөппүттэргит, оҕо сааскыт, дьиэ кэргэҥҥит туһунан билиһиннэрииттэн саҕалыаҕыҥ.
— Мин Сиэн Күөл нэһилиэгин Ойуһардаах бөһүөлэгэр 1953 сыллаахха төрөөбүтүм, оҕо сааһым онно ааспыта.
Аҕам Петр Михайлович Винокуров СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Кини сопхуос бэрэссэдээтэлинэн, салайааччынан үлэлээбитэ.
Ийэм Мария Дмитриевна Лаптева оскуолаҕа оһох оттооччунан, кэлин балыыһаҕа, оҕо уһуйааныгар үлэлээбитэ.
1977с. олоҕум аргыһын Анастасия Иннокентьевнаны көрсөн дьиэ-уот тэриммиппит. Кини Үөһээ Халыматтан төрүттээх, идэтинэн бибилэтиэкэр. Икки оҕолоохпут, сиэннэрдээхпит уонна биир хос сиэннээхпит.
— Эһигини оройуон тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытыгар үтүөлээх киһинэн билинэбит. Бу салааҕа ханнык идэнэн уонна төһө кэм үлэлээбиккитий?
— Мин 1970 сыллаахха орто оскуоланы бүтэрэн, төрөөбүт нэһилиэкпэр сопхуоска оробуочайынан үлэбин саҕалаабытым. Бастаан отчут, тыраахтарга куруусчут, тэрилтэлэри оттук маһынан хааччыйарга үлэлээбитим. 1972 сыллаахха Аармыйаҕа сулууспалаан, дойдубар төннөн, сопхуоска үлэҕэ киирбитим. Тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэн, 1982 сыллаахха Ойуһардаахтааҕы сопхуоска, отделение управляющайынан киирбитим. Онтон, ССУ-гар үөрэхпин үрдэттэн, тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрэн, кылаабынай зоотехнигынан үлэлээбитим. Кэлин, сопхуостар ыһыллан, холбоһуктаах тэрилтэлэр буолбуттарыгар, 1992 сыллаахтан дириэктэринэн үлэлээбитим. Ол кэннэ, кэпэрэтиипкэ, онтон 2003 сыллаахтан оройуон мелиорациятыгар 7 сыл үлэлээн, сиэннэри, күөллэри хаһан ыытыыны, оттуур ходуһаларга нүөлсүтүү үлэтин уонна паспардааһы олохтообутум.
— Бары билэрбит курдук, эһиги бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһааран атыылыыр дьарыктааххыт. Хаһааҥҥыттан урбаанньыт дьыалатыгар ылсыбыккытый?
Ааспыт өттүгэр улууска араас тэрилтэлэр арыллан үлэлииллэрэ, ол эрээри улахан хамсааһын суох курдуга. Нэһилиэнньэҕэ бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарар тиийбэтин учуоттаан, 2009 сыллаахха урбаанньыт быһыытынан, кыра маҕаһыын арынан кэргэммин кытта үлэбитин саҕалаабыппыт. Билигин атыыһыттаахпыт, көмөлөһөр балыксыттардаахпыт. Нэһилиэк тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир дьон, урут бэйэ үүтүн-этин кыайан туттарбат, батарбат буолаллара. Онно көмө-ама буолаары, нэһилиэнньэни бэйэ төрүт аһынан-үөлүнэн, иҥэмтиэлээх бородууксуйанан хааччыйар сыаллаах-соруктаах үлэлиибит.
Бастаан утаа эти сүгэнэн эттиирбит, эрийэрбитигэр кыракый мясорубканан туһанар этибит. Билигин арыый улаатан, тэнийэн, эти анал тээбирининэн эрбиибит. Маны тэҥэ кэтилиэти, бэлимиэни уонна да араас бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарабыт. Эти, балыгы чааһынай хаһаайыстыбалартан дуогабар түһэрсэбит. Оттон ынах, сылгы, убаһа этинэн кэтэх хаһаайыстыбалартан хааччыллабыт уонна булчуттары, балыксыттары кытта бииргэ үлэлэһэбит.
— Эһиги санааҕытыга, бэйэ дьарыктаах буолуу туох үчүгэй өрүттэрдээҕий уонна туох ыарахаттар баалларый?
— Бэйэ дьарыктаах буолууга киһи бэйэтин кыаҕын билинэн, бу маннык оҥордохпуна дьоҥҥо үтүөнү аҕалабын диэн санааттан үлэлиир уонна бэйэ бородууксуйатыгар бэйэ үлэтэ-харата көстөр. Уонна дьарыктаах буоллахпытына, дьоммутугар, оҕолорбутугар үтүө холобур буолабыт. Ыарахаттар ханна баҕарар бааллар, үлэни сатаан кыайарга, биллэн турар, дьулуур, түбүктээх хамсаныы ирдэнэр. Чэпчэтиилээх кирэдьииттэр урбаанньыттарга ирэ-хоро бэриллибэттэр. Хоту улууска урбаанынан дьарыктанар ыарахан, манна суол-иис уустуга үлэни улаханнык атахтыыр. Ол иһин, ыраах хоту сиргэ чахчы баҕалаах, тус ылыммыт сыалын ситиһиэм эрэ диэбит киһи урбаанынан дьарыктанар, олоҕун ситимниир кыахтаах.
— Бэйэ төрүт аһа киһиэхэ туох оруоллаах дии саныыгытый?
— Хас биирдии киһи төрүт аһын аһыыра булгуччулаах, билигин араас ас элбэх, ол гынан баран бэйэ аһа киһи доруобуйатыгар иҥэмтиэлээх. Манна биһиги хоту сир дьоно балык аһыгар үөрүйэхпит, эт киһи эньиэргийэ ыларыгар хайаан да наада. Хас биирдии киһи айылҕа биэрбитинэн, төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтин этинэн-үүтүнэн, сирин аһынан аһылыктанара ордук. Киһи төрөөбүт дойдутун сылгытын, сүөһүтүн этин сиэтэҕинэ, үүтүн истэҕинэ ийэ айылҕатыныын алтыспыкка тэҥнэһэр, күүһэ-уоҕа эбиллэр, сэниэлэнэр дии саныыбын.
— Урбаанньыт буолар билигин төһө барыстааҕый уонна бэйэ дьарыктаах буолуон баҕалаах дьоҥҥо тугу сүбэлиэххитий?
Барыстаах диэн буолбата буолуо, манна сүрүнэ киһи бэйэтэ дьарыктаах буолуута. Киһи бэйэтэ үлэлээх буоллаҕына, дууһаҕар да үчүгэй буолар. Урбаанньыт буолуон баҕалаах киһи бэйэтэ толкуйданан, кини санаата тугу этэринэн дьыалатын арыныан сөп. Уонна билигин саҥа тэринэр дьоҥҥо көмөлөр элбэхтэр быһылаах. Онон, ыарахаттартан чаҕыйбакка, бэйэҕэр эрэллээх буоллахха киһи кыайар.
— Эһиги санааҕытыгар, ханнык киһи дьон убаастабылын ыларый? Уонна бэйэҥ улахан ситиһиигинэн тугу этиэҥ этэй?
Үлэһит киһи хаһан баҕарар сыаналанар, киһи бэйэтин сөбүлүүр дьарыгынан дьарыктаныахтаах. Сорох айылҕаҕа сылдьан бултуурун-алтыырын, сорох араас оҥоһуктары оҥорор, бу барыта киһи бэйэ баҕатын өттүнэн тахсыахтаах дии саныыбын. Киһини — үлэ киһи оҥорор.
Эдэр эрчимнээх саастарбар төрөөбүт дойдум сайдарын туһугар салайар үлэҕэ үлэлээн, дьонум-сэргэм ытыктабылын ылбыппын саамай улахан ситиһиибинэн ааҕынабын.
— Инникитин туох былааннааххытый, баҕар туох эрэ саҥаны киллэриэххитин, арыйыаххытын баҕараргыт буолуо?
Дьиҥинэн, баҕа санаа элбэх… Дьарыкпын сайыннаран, тэтимнээхтик бэйэ аһын-үөлүн оҥорон таһааран, бар дьоммор төһүү күүс-көмө буолан, ас-үөл куруук баар буоларын ситиһии буолар. Доруобуйа баар буоллаҕына, өссө даҕаны хотугу улууска дьоммутун саха төрүт аһынан күндүлүү, аһата турарбыт буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Бар дьоммор, бэйэ аһын аһааҥ, чэгиэн-чэбдик буолуҥ, куруук үөрэ-көтө, ситиһии эҥэрдээх сылдьыҥ диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.
— Бу курдук, эрэдээксийэбит ыалдьытын Петр Петровиһы үбүлүөйдээх сааһынан эҕэрдэлиибит! Чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, дьиэ кэргэҥҥитигэр дьолу-саргыны, үлэҕитигэр үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт. Эн олоххо баай көрүүҥ, күүстээх санааҥ ыччакка мэлдьи холобур буоллун. Муударай өйгүнэн-санааҕынан, дьулуурдаах майгыгынан үлэҕэ көҕүлүү тур диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит.
Ааптар: Оксана Слепцова
Фото: Дойдум көмүс хатырыктааҕа / ааптар: Варвара Егорова-Дыгыйа