Сиэн Күөл нэһилиэгин ытык дьоно суруйан хаалларбыт фольклорнай ырыалара-тойуктара сүтэн-симэлийэн эрэр диэн санааттан, кэлэр кэнчээри ыччаттарга кинилэр  айбыт ырыаларын үөрэтээри биир дойдулаахпыт, Орто Халыма улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, СӨ Бочуоттаах бэтэрээнэ, үтүө сүбэһиппит Евдокия Васильевна Бандерованы кытта кэпсэттим.

Умнуллубат түгэни көрбүтүм

Мин Сиэн Күөлүгэр Саппыйа диэн учаастакка, биэс оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ, кулун тутар 7 күнүгэр, иккис оҕонон күн сирин көрбүтүм. Таала Күөлгэ оскуолаҕа киирбитим, ол эрээри Билии диэн учаастакка олорор этибит.  Оччотооҕу кэмтэн  биир түгэни умнуллубат гына өйдөөн хаалбыппыттан кэпсиим.

Биир сааскы  сарсыарда уһуктубуппут, саҥа-иҥэ, тыас-уус бөҕөтө. Тахсан көрбүппүт халлааны хараҥалыы сабардыыр элбэх да элбэх хаас, кус үөрэ көппүтэ. Бу умнуллубат көстүүнү «дьолум» дии саныыбын. Былыр-былыргыттан хоһооҥҥо хоһуллубут Сиэн Күөл Эбэбит улуу баайа буолар. Көтөр арааһа үмүөрүһэн, таптаан үөскүүр сирэ этэ.  Дэлэҕэ даҕаны, экспедиция үөрэтэ кэлиэ дуо?! Эбэбит барахсан уҥуора-мэҥээрэ көстүбэт киэҥ да киэҥ дьиктилээх күөл буолар. Кини айылҕа чуумпурар кэмигэр, үрдэ бүлүүһэ курдук хоппойон турар буолара үһү.

Мин 8-9 кылааска Орто Халыма куоракка үөрэммитим. Онус кылааһы 27 оҕо буолан бүтэрбиппит. Хомсомуол райкома үлэлиир сирбитин чопчу ыйан, хайысхалаан ыытара. Биһиги кылаастан үгүс кыыс оскуолабытын  «бибилэтиэкэр»  үөрэхтээх бүтэрбиппит. Дойдубар бибилэтиэкэҕэ ананан, үлэлии кэлэрим саҕана оҕо уһуйаана саҥа үлэҕэ киирээри турара. Кырачаан оҕолору көрүүгэ-истиигэ үлэлээбит киһи диэн санаталыырым. Ол баҕа санаам өр-өтөр буолбатаҕа, туолбута. Михаил Иванович Тарасов: «Тоойуом, эн бу хас эрэ кинигэни өҥөйөн баран олорбокко, оҕо уһуйааныгар үлэҕэ киириэххин»,  — диэбитэ. Миигин Варвара Васильевна уһуйааҥҥа үлэҕэ ылбыта. Төһө да кыһалҕалаах кэмнэр буолбуттарын иһин,  мал-сал тиийбэтэр да умсугуйан туран, сылайары билбэккэ дьаныһан туран үлэлээбитим. Ол саҕана 19 эрэ саастааҕым.  Кэлин  сэбиэдиссэйинэн анаммытым. Уһуйааҥҥа уопсайа 29 сыл үлэлээбитим.

Олохтоох дьаһалтаҕа тоҕус сыл

И.А.Оконешников олохтоох Сэбиэккэ  сэкирэтээринэн үлэҕэ ыҥырбыта. Оччолорго ханна да  ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ этэ. Кэлин олохтоох салалтаҕа баһылык солбуйааччытынан, баһылыгынан үлэлээбитим. Сэбиэскэй Сойуус эстии-тигэр ыарахантан чаҕыйан турбакка, киһиэхэ барытыгар тэҥ гына үллэрэн, уустук кэми туораабыппыт. Олохтоох дьаһалтаҕа тоҕус сыл үлэлээбитим.

Ырыа – олоҕум аргыһа

Урукку дьон олус талаанаах, ырыаһыт, баай-уус тыллаах  этилэр. Балаҕан таһыгар сэргэҕэ аты баайыахтарыттан, ханнык уҥуохтаах киһи кэлбитин көрөөт, таҥаһын-сабын ойуулаан бэйэ-бэйэлэрин хоһуйсан, ыллаан тоһуйсаллара. Мин аҕам да, ийэм да бэйэ-бэйэлэригэр оннук  ыллаан хоһуйсалларын устан хаалларбатахпыттан хомойобун.

Нэһилиэкпитигэр Оконешниковтар, Бандеровтар, Винокуровтар аймахтарга кэнсиэринэн күрэхтэһиини тэрийбиттэрэ. Миигин Бандеровтар кэнсиэрдэрин салайарга сорудахтаабыттара. Уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, биһиги ытык кырдьаҕаспытыгар Варвара Дмитриевна Бандероваҕа тиийэн, былыргы ырыалары көрдөспүтүм. Варвара Дмитриевна мындыр өйдөөх, ураты санаалаах киһи этэ. Тугу да умнубакка барытын өйүгэр илдьэ сылдьарыттан сөхпүтүм, махтаммытым. Киниттэн элбэҕи сурунан хаалбыппыттан үөрэбин.

«Төрөөбүт Томторуҥ ыҥырар» диэн ааттаан киэҥ хабааннаах ыһыах тэрийбиппит. Оройуонтан, өрөспүүбүлүкэбит араас муннуктарыттан ыҥырыы ыытаммыт 45 киһи  кэлбитэ. Манна биһиги олохтоохторбут суруйан хаалларбыт ырыалара-тойуктара дьиэрэйбитэ.

Үлэлээн бүтэн, биэнсийэҕэ олорон тэһийбэккэбин, олохтоох ааптардар ырыаларын үйэтитэр сыалтан, дьахталлар ансаамбылларын тэрийиэххэ  диэн санаа киирбитэ. Түмэлгэ ааптардары, ансаамбылга сылдьыан баҕалаахтары ыҥыран, сүбэ мунньах тэрийбитим. Ансаамбылбыт аатыгар Сиэн Күөл Эбэ уутун испит киһи ырыаһыт буолар диэн номох тылларын туттуохпун олус баҕарбытым. Дьонум дойду  аатынан ааттаабаттар диэн буолумматахтара.

Төрөөбүт күммэр, дойдубуттан көрдөһө-ааттаһа ансаамбылым кыргыттарын кытта Арамаан учаастагар айаннаабыппыт. Аал уот оттунан, сирбин-дойдубун алаадьынан күндүлээн көрдөспүтүм. Санаам чэпчээн, дойдум сөбүлэспитэ буолуо диэн ансаамбылбытын 1996с. «Сиэн Күөлэ» диэн ааттаан тэрийбиппит. Ити сыл кулун тутар 8 күнүгэр бастакы кэнсиэрди туруорбуппут. Уопсайа  20 сыл ырыа-тойук аргыстаах үлэлээбиппит.

Үтүө дьоммутун үйэтитиэҕиҥ

«Сиэн Күөлүм» ырыалара саҥалыы тыын ылан дьиэрэйиэхтэрин  олус  баҕарабын. Егор Семенович Лаптев миэхэ үс ырыаны «Дом ини Дом», «Учуу-тал» уонна «Көмүлүөк» диэн ырыалары анаан биэрбитэ. Биир ырыабын араадьыйа пуондатыттан ылан, «Плисада» диэн киинэҕэ туттубуттарыттан олус үөрбүтүм, астыммытым.

Эһиэхэ, эдэрчи дьоҥҥо, дойдубут дьоно суруйан хаалларбыт ырыаларын, хоһооннорун кырачааннарга өрүү үөрэтэ, кэпсии сылдьыҥ диэн сүбэлиэм этэ. Кэлэр 2025 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр биһиги үйэлэргэ умнуллубат биир дойдулаахпыт, «Үлэ Кыһыл Знамя» уордьан хаһаайына, «Норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ», бэйиэт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сойууһун чилиэнэ   — Егор Семенович Лаптев төрөөбүтэ 95 сыла буолуоҕа. Бу үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ оҕолору бэлэмнээн, үөрэтэн кытыннараарыҥ диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Евдокия Васильевна оҕуруот аһын олордуутунан, иистэнэн, кылынан өрөн, дэйбиирдэри оҥорон, эмтээх оттору хомуйан, хаалыктаах хаамыынан, Тибетскэй хамсаныыларынан  дьарыктанар. Ону таһынан биэс кинигэ ааптара. Билигин алтыс кинигэтин суруйа сылдьар. Кинигэлэрэ тахсыытыгар улуус баһылыгынан үлэлээбит Е.М.Слепцов,олохтоох нэһилиэкпит баһылыга Е.Н.Жиркова күүс-көмө буолбуттара диэн бэлиэтээн истиҥник махтанар.

Сэһэргэһиибит түмүгэр, ыалдьытым хас да ырыаны нарын куолаһынан  ыллаан иһитиннэрдэ. Киһи истэ-сөҕө эрэ олоруох  курдук намчы, ураты тыллаах ырыалар буолан биэрдилэр.

Күндү Евдокия Васильевна, эйиэхэ истиҥ иэйиилээх кэпсээниҥ, сүбэҥ-амаҥ иһин  барҕа махтал. Чэгиэн туругу, өйгөр-санааҕар иитиэхтии сылдьар  баҕа санааларыҥ өрүү туоллуннар!

 

Алла Оконешникова, «Ладушка» уһуйаан иитээччитэ.

Читайте дальше