Олунньу 13 күнэ — саха тылын сайыннарыыга, чинчийиигэ олоҕун анаабыт бастакы лингвист-учуонай Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ. Бу күн Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүн бэлиэтиибит.
Ийэ тыл күнүн чэрчитинэн, биир дойдулаахтарбыт, саха тылын умсугуйан үөрэтэ сылдьар, ХИФУ устудьуоннара, төрөөбүт тылбыт таһымын туһунан санааларын суруйбуттарын таһаарабыт.
Мария Тырылгина, саха-аангылыйа тылын үөрэтэр салаа 3-с кууруһун устудьуона (Сыбаатай орто оскуолата):
Мин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбыттан сахам тылын сэргээн, олимпиадаларга ситиһиилээхтик кыттар этим, учуутал идэтин баһылыахпын баҕарарым. Бу идэбэр киирбит буоламмын сөбүлүүбүн, ол эрэн ыарахаттар бааллар. Арыт атын идэҕэ холонон көрүөхпүн сананабын, ол эрээри идэм сахам тылын кытта ситимнээх буоларын баҕарабын.
Билиҥҥи кэмҥэ саха тыла сүтэр кутталлаах диэн, мин санаабар сөпкө этэллэр, ыччат нуучча тылын ордорон туттар. Оскуолаҕа быраактыкалана сылдьан олус сөхпүтүм, сахалыы өйдүүллэрин таһынан, бары нууччалыы кэпсэтэллэрэ. Кистэл буолбатах, оҕолор эрэ буолбакка, улахан дьон күннээҕи олоххо нууччаттан киирбит тыллары үгүстүк туттабыт. Бу төрөөбүт тылбыт сүтэр кутталын үөскэтэр.
Үнүстүүппүт иһигэр саха тыла сайдарын туһугар элбэх үлэ барар, араас тэрээһин, кэмпириэнсийэ ыытыллар. Устудьуоннар көхтөөхтүк кыттан, учууталларбытыгар көмөлөһөбүт, сахалыы тыыммытын илдьэ сылдьарга дьулуһабыт.
Киһи оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт тылын тутан улаатыахтаах. Маны таһынан, интэриниэт сайдан турар кэмигэр элбэх сахалыы саайтары, сыһыарыылары оҥордоххо ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ туһалаах, тиийимтиэ буолуо этэ дии саныыбын. Былыр-былыргыттан баччааҥҥа диэри илдьэ кэлбит баайбытын – төрөөбүт төрүт сахабыт тылын умнубакка, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдии, сайыннарыы биһиги ытык иэспит буолар. Ийэ тылбыт баарын эрэ тухары, саха норуота баар буоларын өйдүөхтээхпит.
Жанна Гуляева, саха салаатын 2-с кууруһун устудьуона (Эбээх орто оскуолата):
Оҕо эрдэхпиттэн тыл үөрэҕэр ордук чугас этим. Улуус иһинэн ыытыллар олимпиадаларга, кэмпириэнсийэлэргэ куруук кыттан миэстэлэһэрим. Бакалавриат үөрэхпин бүтэрэн баран, салгыы магистратураҕа туттарсар баҕа санаалаахпын.
Үнүстүүтүм иһигэр идэлээх сойуус актыбыыһа буолабын. Саха тылын, суругун-бичигин дэкээдэтигэр араас тэрээһиннэри ыытабыт, устудьуоннарга көмө оҥоробут. Билиҥҥи кэмҥэ төрөөбүт тылбыт балаһыанньата олус үчүгэй диир сатаммат. Билэрбит курдук, социальнай ситимнэр, араас саҥа технологиялар дьайыыларынан оҕо-аймах, эдэр ыччат сыыһа-халты саҥарарбыт элбээтэ, ийэ тылбытыттан тэйиэх курдук буоллубут. Ону билиниэххэ наада. Баар кыһалҕаны аһаҕастык этэн, ону быһаарарга үгүс үлэ ыытыллар, кэлиҥҥи кэмҥэ улахан хамсааһын үөскээтэ. Ийэ тылбыт иһин туруулаһар биһиги уһуйааччыларбыт киэҥ хабааннаах үлэлэри ыыталларын көрөн-истэн үөрэбит. Ити хамсааһыннарга биһиги, эдэр ыччат, туора турбакка кыттыһан, тэҥҥэ ылсыһан иһиэхтээхпит. Оччоҕо эрэ тылбыт бүгүҥҥү уустук балаһыанньатын тупсарыахпыт.
Оҕо ийэ тылыгар хайдах сыһыаннаһара дьиэ кэргэнтэн быһаччы тутулуктаах. Онон төрөппүттэргэ, оҕолорго төрөөбүт тылынан сөпкө саҥарарга, суруйарга өйдөтүү-иитии үөрэҕэ күүскэ барарын туруорсуом этэ.
Оҕо төрөөбүт тылын таптыы, харыстыы үөрэнэригэр болҕомто ууруохтаахпыт, саха тылын учууталын эрэ эбээһинэһин курдук өйдүө суохтаахпыт.
Аныгы сайдыылаах кэмҥэ сахалыы ойуулуктар, тылдьыттар, босуобуйалар элбии тураллара киһини кэрэхсэтэр. Саха тылын сүмэһинэ араас уус-уран айымньыларга тиһиллэр, ааҕар киһи билиитин, тылын хаҥатар. Сахабыт тыла олус баай, маны биһиги улуу суруйааччыларбыт айымньылара туоһулууллар.
Виктория Слепцова, саха тылын, литэрэтиирэтин уонна МХК салаатын 5-с кууруһун устудьуона (Сыбаатай орто оскуолата):
Бу үөрэххэ соһуччу киирбитим. Ол эрэн бөлөхпөр ыстаарастабын, туйгуннук үөрэнэбин. Маҥнай ыарырҕаппытым, онтон оскуолаҕа быраактыкалана сылдьан идэбин сөпкө талбыппын өйдөөбүтүм.
Саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын эдэр көлүөнэҕэ тиэрдэр, үөрэнээччилэри кытта туспа сыһыан үөскэтэр, сирдээн биэрэр олус кэрэхсэбиллээх, бэйэбит да элбэххэ үөрэнэбит. Үөрэхпин быйыл бүтэрэбин, чопчу манна үлэлии киириэм диэн быһаарына иликпин, ол эрээри учууталлыахпын эбэтэр түмэлгэ үлэлии киириэхпин баҕарабын.
Аныгы көлүөнэ дьоно тылы булкуйан саҥарара олус элбээтэ, тылы кылгатан, аҥарын «сиэн» кэбиһэллэр. Сурук да өттүгэр «ҕ», «ҥ», «h», «ө», «ү» дорҕооннор туттуллубат да буоллулар. «Билингв» дьон үксээтэ, биир өттүнэн үчүгэй эрээри, киирии тылы кыбытыы элбэх. Кэм уларыйыыта эбитэ дуу? Холобура, араас тиэрминнэри, киирии тылы хайдах баарынан, уларыппакка этэргэ тиийэбит.
Үнүстүүппүт сылын аайы сайдан, тупсан иһэр, араас хайысхалаах хаапыдыралар арыллаллар.
Аныгы олох балысханнык сайдар, уларыйар-тэлэрийэр, интэриниэт үйэтигэр улахан оруоллаах буолла. Аныгы үйэ ирдэбилинэн, тылбыт салгыы сайдарыгар элбэх үлэ оҥоһуллар. Холобура, «яндекс» тылбааһыгар, IOS саҥардыытыгар саха тыла эбиллибитэ. Бу курдук араас сыһыарыылар, сигэлэр эбии айыллан, дьон болҕомтотун тартахтарына, ийэ тылбыт сайдыа этэ дии саныыбын. Ол эрэн, сахабыт тыла бэйэбитигэр иҥэн сылдьар эрэ буоллаҕына, ийэ тылбыт үйэлэргэ баар буолуоҕа.
Ааптар: Оксана Слепцова