Ытык дьоммутун, тыыл бэтэрээннэрин, сэрии сылын оҕолорун, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын үрдүк ааттарыгар сүгүрүйэр, чиэстиир, кинилэр тустарынан сырдатар, кэпсиир ытык эбээһинэспитинэн буолар.
«Халыма долгуннара» эрэдээксийэбит, Улуу Кыайыы 80 сылынан, Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи, Саха сиригэр Ийэ дойдуну көмүскээччи сылларыгар аналлаах «Родные о родных, любимых — Кыайыыны уһансыбыт көлүөнэ» рубрикатын арыйар. Рубрикабытын саҕалыыр, 95 үбүлүөйдээх ытык сааһын көрсөн олорор үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ, Бастакы Хаҥалас нэһилиэгиттэн төрүттээх, Орто Халыма куорат олохтооҕо Мария Спиридоновна Явловская.
Биһиги эбээбит Мария Спиридоновна Явловская 1930 с. олунньу 22 күнүгэр, I Хаҥалас нэһилиэгин Тоҕус Таалалаах учаастагар Явловскайдар дьиэ кэргэттэригэр үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Ийэтэ Мотрена Матвеевна Третьякова Орто Халыма оройуонун Алаһыай нэһилиэгэр баар Киэҥ Күөл учаастагыттан, онтон аҕата Спиридон Григорьевич Явловскай Орто Халыма I-кы Хаҥалас нэһилиэгин Тоҕус Таалалаах учаастагыттан төрүттээхтэр.
Эбэм аҕата Спиридон Григорьевич «Кыһыл ыллык» холкуоска үлэлээбитэ, стахановец булчут этэ. Элбэх күндү түүлээҕи судаарыстыбаҕа туттаран, хоту сир бастыҥ сонордьута, булчута буолан, бэс ыйын 26 күнүгэр 1938 сыллаахха Орто Халыма оройуонуттан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Ол туһунан «Избранные народом» диэн Ил Түмэн дьокутаата А.Н.Жирков кинигэтигэр 2009 сыллаахха таһаарыллыбыта.
Тимир Кэтириинэ (эбэм аҕатын ийэтэ) уон аҕыс саастааҕар икки атынан таһаҕас тиэйэ сылдьан, Тоҕус Таалалаах учаастагар, Алыылаах диэн күөл иккэрдигэр, буурҕаҕа түбэһэн, мунан, барар -кэлэр сирэ суох буолан тоҕус күн устата хаар анныгар сытан тыыннаах хаалбыттаах. Онтон тохсус күнүгэр аттаах дьон суолга, хомурах хаар анныттан таһаарбыттар. Тимир Кэтириинэ олоҕун быыһаабыт киһиэхэ, сөбүлэһэн, кэргэн тахсыбыта. Аҕыс оҕону төрөтөн, ыал буолан олорбутун туһунан «Сырдык ааккар сүгүрүйэн» диэн Алексей Григорьевич Явловскай туһунан кинигэҕэ ахтыллыбыта, «Чолбон» сурунаалга 1993 сыллаахха Дмитрий Рязанскай ыстатыйатыгар, «Нива» сурунаалга Аартыка олоҕун чинчийээччи Владимир Ильич Иохельсон суруйбуттара.
Эбэм 1940-1941 сыллаахха Орто-Халыма оскуолатыгар үөрэммитэ. Онно бастакы учуутала Винокуров Василий Николаевич эбэм өйдүүрүнэн, бииргэ үөрэммит оҕолоро Третьякова Евдокия Спиридоновна, Созонова Анна Николаевна, Винокурова Северина Митрофановна уонна Винокурова Варвара Васильевна буолаллар. Үөрэнэр сылларыгар төрөппүттэриттэн тэйэн, эдьиийигэр Явловская Варвара Григорьевнаҕа (улахан Балбаараҕа) олорбута. Ыар сэрии сылларыгар 1942-1946 сс. Илимниир оскуолатыгар түөрт сыл үөрэммитэ. Ол саҕана кини интэринээккэ олорбута. Эбэм Илимниир оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан оскуолатын туһунан маннык хоһоону суруйбут:
Иирчэх, талах саҕалаах
Илимниирдиир эбэбэр,
Иирэлэрдээх талаҕын
Истэринэн киирэммит,
Үрдүк очуос кырдалыгар
Үмүөрүһэн-үлүмнэһэн
Үҥкүүлээхтээн хааларбыт,
Үөрбүт көппүт сирдэрбит…
Оскуолабыт эрэйдээх,
Олохторбут уларыйбыт
Кэмнэригэр кэлэммин
Кэлэйбиттии хааллаҕа…
Кэнэҕэски ыччаппыт
Кэриэс курдук көрүөхтэрэ,
Киэргэл кэрэ сирдэрин
Кэрийэн куруук көрүөхтүннэр.
(«Төлөн» кинигэ, 2007 с., Орто Халыма)
Үөрэнэр кэмнэригэр Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыта. «Улуу сэрии саҕаламмытын истибит аймалҕан кэмин, түүн түүлбэр, күнүһүн сүрэхпэр илдьэ сылдьабын. Дьон барыта төһө да хараастан-хомойон сүөм түспүтүн иһин, син биир өстөөҕү кыайыахпыт диэн булгуруйбат модун санаа ыарахантан чаҕыйбакка, кыайыыны чугаһатар туһугар бэйэни харыстаммакка үлэлииргэ угуйара. Сэрии саҕаланыаҕыттан дьон-сэргэ үлэҕэ-хамнаска күннээҕи, ыйдааҕы сорудахтары булгуччу толорор туһугар тугу да аахсыбакка туруммута. Ыарахан, ас тиийбэт, аччык кэмнэр турбуттара. Байыаннай бириэмэ балаһыанньатынан дьон барыта кыралыын-улаханныын сууккаҕа 12 чаас үлэлииллэрэ. Биһигини сайын аайы холкуос үлэтигэр туруораллар. Оҕус сиэтиитэ, ат иччитэ буолуута биһиэхэ, сүктэриллибитэ. Аны туран, от кэбиһиитигэр тутаах үлэһит буолбуппут. Оттук маһы бэлэмнээһиҥҥэ, тиэйиигэ-таһыыга илии-атах буолан, көрүөх бэтэрээ өттүгэр улахан дьон буола охсубуппут.
Оччотооҕуга улуу дьон олорон ааспыттара. Биһиэхэ оҕолорго улаханнык саҥаран, күргүйдээбиттэрин өйдөөбөппүн. Бары биир сомоҕо буолан өстөөҕү үлтүрүтүөхпүт диэбит буолуохтаахтар. 1943 сыллаахха бастакы ыһыах ыспыттара, онно биэлэри ыаһыҥҥа көмөҕө анаабыттара. Ынах төрүүрүн кэтээн хотонтон быкпакка, дьуһуурустубаҕа сииктээх хотон эркинигэр өйөнөн, утуктаан ыларбыт. Ынах этэҥҥэ төрөөтөҕүнэ, уопсай үөрүү буолан, сылайбыккын сонно умнан, эмиэ үлэ үөһүгэр киирэҕин. Аҕабар көмөлөһөн табалары харааллааһыҥҥа сылдьыһарым, тыһыынчанан табаны манаан түптэ оҥорорбут, бырдах былыкка холооннооҕо. Онно дьэ утуйуоҥ дуо, бөрөлөр кэлэн тардыахтара диэн биир куттал, аһылыгы батыһан табалар мэнээк барыахтара диэн иккис куттал. Дьэ ити курдук мин эрэ үлэлиэм дуо, биһиги көлүөнэ көмүс көлөһүнүн тохтоҕо.
Сэрии бириэмэтигэр Сэбиэскэй аармыйабыт кыайыылаах кимэн киириини иһиттиннэрдэҕинэ, санаабыт көтөҕүллэрэ, кыайыыга эрэлбит улаатара», — диэн эбэм кэпсиир. Мин эһээм Василий Петрович Винокуров 1927 сыл тохсунньу 15 күнүгэр Орто Халыма оройуонун I Хаҥалас нэһилиэгин Хааттарбыт учаастагар Винокуровтар дьиэ кэргэннэригэр күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Акулина Васильевна Винокурова, аҕата Петр Васильевич Винокуров. Эһээм 11 саастааҕар 1938 сыллаахха Илимниир оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ уонна 1943 сыллаахха ийэтэ өлөн бэһис кылааһынан үөрэнэн бүппүтэ.
Оскуола кэнниттэн сэрии сылларыгар аһыыр аһаабат, утуйар утуйбат икки ардынан сылдьан холхуос үлэһитэ буолан, араас үлэҕэ үлэлээбитэ, ол курдук, балыкка уонна атынан таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыта. Сэрии сылларыгар төһө да сэриигэ ыҥырыллан барбатар, тыылга эмиэ үлэһит дьон наада буолан, оҕо сааһы да аахсыбакка холхуос араас үлэтигэр улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлэспитэ, кыра сааһыттан ыарахан үлэҕэ эриллэн улааппыта.
Эбэм Мария Спиридоновна уонна эһэм Василий Петрович үлэ үөһүгэр сылдьаннар тоҕус оҕолорун барыларын улаатыннаран, бэртээхэй дьону иитэн таһаарбыттара, барыларын олох суолугар туруорбуттара. Эбэлээх эһэм ыал буолан, биэс уон икки сыл бииргэ, дьоллоохтук Өлөөкө Күөлүгэр бэйэлэрэ туттубут дьиэлэригэр олорбуттара.
Сүүрбэттэн тахса сиэннэнэн, элбэх хос уонна хос сиэннэнэн уһун дьоллоох олоҕу олороруттан сүрдээҕин үөрэбин. Мин эбэм бэйэтин тус олоҕор араас ыараханы, хомолтону, үөрүүнү барытын көрсүбүтэ. Ол эрэн ону аахсыбакка, күн сиригэр ийэ буолан ананан кэлбит ытык иэһин уһун олоҕор толору толорон, оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин махталларын ылыан ылар.
Эбэм көлүөнэтэ, тыыл бэтэрээннэрэ – кинилэр күүстээх санаалара, туохха барытыгар эппиэтинэстээх буолуулара, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу Сэриини кыайбыттара – үүнэр ыччакка холобур буолар. Эбэбитин ытык үбүлүөйдээх сааһын туолбутунан ис сүрэхтэн эҕэрдэлиибит. Биһиги, оҕолоруҥ, сиэннэриҥ, хос сиэннэриҥ, чугас, аймах-билэ дьонуҥ тапталларыгар куустаран доруобайдык, уһуннук, дьоллоохтук олороргор баҕарабыт.
Ааптар: сиэнэ Анастасия Созонова, Орто Халыма к.