Саха сирин үрдүнэн 230 кэриҥэ ураты харыстанар территория баара биллэр, мантан 62 ресурснай резерват буолар. Биһиги улууспутугар үс ураты харыстанар территориялаахпыт, ол эбэтэр Халыма айылҕа паарката, Торооску уонна Сөдүөдүмэ ресурснай резерваттар.
Бу харыстанар сирдээх-уоттаах миэстэлэри судаарыстыбаннай иниспиэктэрдэр көрөллөр-истэллэр, эппиэттииллэр. Бу территорияларга бултуур-алтыыр, биллэн турар, туһунан быраабылалаах, кэмнээх болдьохтоох. Ол туһунан биһиги, Сөдүөдүмэ ураты харыстанар сир судаарыстыбаннай иниспиэктэрин Алексей Васильевич Кондаковы кытта кэпсэттибит.
— Алексей Васильевич, кэпсэтиибитин бэйэҕит уонна дуоһунаскыт туһунан билиһиннэриинэн саҕалыахха.
— Мин Байды нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. 1987 сыллаахха Иркутскайдааҕы пушно-меховой техникумугар үөрэнэн охотовед идэтин ылан бүтэрбитим. Сөдүөдүмэ ресурснай резерват судаарыстыбаннай иниспиэктэринэн үлэлээбитим 1 сыл буолла. Бу иннинэ Халыма айылҕа пааркатыгар 10 тахса сыл иниспиэктэрдээбитим. Сиэн Күөл нэһилиэгэр 30 сыл тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлээбитим.
— Билиҥҥи кэм булдун-алдын туһунан кэпсэтиэххэ. Биһиги хоту дойду дьоно-сэргэтэ булда-алда суох сатаммат норуоппут. Ол эрэн аныгы үйэ ирдэбилинэн, киһи ылбычча бултаабат кэмэ кэллэ дуу, быһыыта?
— Оннук, барыта сокуон хараҕар олоҕурар. Булт быраабылата, бол- дьоҕо, кэм кэрдии аайы уларыйа турар. Ол курдук булчут бултуу барарыгар биһиги тэрилтэбититтэн көҥүл, ураты харыстанар сиргэ таарыйар докумуонун ылыахтаах. Биллэн турар, бултааһын болдьоҕун эрэ кэмигэр. Бу көҥүл ыларыгар саатын докумуона, бултуур билиэтэ, уо.д.а. барыта баар буолуохтаах. Докумуоннар сокуон тыырбыт төлөбүрүнэн бэриллэллэр. Мин бас билэр территориябар үксүн куорат олохтоохторо уонна Хатыҥнаах булчуттара таарыйан ааһаллар.
— Көҥүл ылбыт киһи бултаабытын, бултаабатаҕын эһиэхэ оччуоттуохтаах дуу?
— Тустаах докумуон ылбыт киһи 20 хонук иһигэр отчуоттуохтаах. Икки киһиттэн, кэлэктиибинэй бултааһын диэн буолар, оннукка төлөбүр ирдэбилэ атын. Булка барар дьон эбэһээт айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах, уоттан-ууттан сэрэхтээх буолуу инструкциятын ааһан илии баттаан бараллар. Булчут көҥүллээх буоллаҕына саанан да, хапкаанынан да туһанара көҥүл. Быраабыланы кэспит киһиэхэ боротокуол толоруллар, сокуону кэһии ыстырааптан саҕаланар.
— Судаарыстыбаннай пошлина төлөбүрэ төһө сууманан быһылларый?
— Эһэ — 3000с., тайах — 1500с., 1 сааһыгар диэри саастаах тайах — 750с., сиэгэн — 450с., кыыл таба — 300с., киис — 120 солкуобайга тэҥнэһэн тураллар, маны сэргэ докумуону толоруу төлөбүрэ 650 солкуобайга тэҥнэһэр.
Кус-хаас көҥүлүн эмиэ биэрэбит. Манна эмиэ болдьоххо, ахсааҥҥа кэмиттэн кэмигэр уларыйыы киирэр.
— Булт болдьоҕунан билигин ханнык кыылга көҥүл бэриллэн турарый?
— Кыыл өттүнэн этэр буоллахха, 1 сааһыгар диэри тайахха: 15.09.2024с. — 10.01.2025с.; эһэҕэ: 01.08.2024с. — 31.12.2024с., саас 20.04.2025с. — 10.06.2025с.; куобахха, саһылга — 15.09.2024с. — 28.02.2025с.; бөрөҕө: 01.08.2024с. — 31.03.2025с.; андаатырга: 10.09.2024с. — 31.03.2025с.; тииҥҥэ, сиэгэҥҥэ, киискэ: 15.10.2024с. — 28.02.2025с.; үрүҥ кырсаҕа: 01.10.2024с. — 31.03.2025с.
— Арай киһи олорор территориятыгар тыа кыыла буулуур, кутталы үөскэтэр түгэнигэр хайдах буолабыт?
— Эһэ, уо.д.а. адьырҕа кыыл буулуур түгэнигэр, киһиэхэ 3 суукка иһигэр кыылы суох оҥорорго көҥүл бэриллэр.
Ол эрэн булчут саатыгар толорду докумуоннаах буолуохтаах. Ылбычча киһи сааланара сатаммат.
— Кыыл-сүөл ахсаанын ааҕыы ханнык кэмҥэ, хайдах оҥоһулларый?
— Кыыл ахсаанын ааҕыы тэрээһинэ (ЗМУ — зимний маршрутный учет) олунньуттан муус устарга диэри ыытыллар. Кыыл хаары үктээбит суолунан ааҕыллар. Кэнники бэлиэтээһиннэри көрөр буоллахха эһэ, бөрө, кыһыл саһыл ахсаана элбиир. Кыыл элбиирэ айылҕа уларыйыытыттан тутулуктаах. Куобах сылынан араастык ууһуур.
— Айылҕа харыстабылын хайысхатынан өссө ханнык үлэлэр ыытыллалларый?
— Биһиги үлэбит биир сүрүн соругунан, ураты харыстанар сирдэрбитин ууттан, уоттан харыстааһын буолар. Этиллибитин курдук булчуттар болдьоҕу тутуһан, сокуонунан бултуулларын айылҕаҕа эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһалларын, сири дойдуну ыраастык туталларын ситиһиэхтээхпит, дьоҥҥо сэрэтэр, ыйар-кэрдэр үлэни ыытыахтаахпыт. Маны сэргэ куобах, тайах кыһын аһылыктаналларыгар, сайыҥҥы кэмҥэ талах хатыйан анал миэстэлэргэ ууран бэлэмниибит. Куурбут оту өртүөхпүтүн баҕарабыт да, бобуулаах буолан ыытыллыбат. Ол иһин күөллэр уолаллар, сир дойду хатар, эргэрэр.
— Алексей Васильевич, истиҥ кэпсэтиибит иһин махтанабын. Эһиги сүбэҕитинэн, тулалыыр эйгэбитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһыаҕыҥ, кыылы-сүөлү болдьоҕор бултаан, инники ыраас айылҕа, байылыат эйгэ иһин хас биирдиибит туруулаһыаҕыҥ диэн ааҕааччыларбытын ыҥырабыт.
Ааптар: Саргылана Кокорина