Киһи саамай билбэтэ баар. Билбэттэн, кыраттан сылтаан, суорума суолланарга тиийэр. Ол – бэйэтин бэйэтэ билбэтэ буолар. Ыксаатахпытына, тыын харбаһыытыгар, үрүҥ халааттаах аанньалларбытыгар, эмчиттэргэ кэлэн сытан биэрэбит, үрүҥ күммүтүн өллөйдөөҥ, диэн көрдөһөбүт. Сыыһа – халты аһааһын, мэник – тэник сырыылар төлөрүйбэт эрэйгэ тириэрдэллэрин хойут өйдөөн кэмсинии, санаа баттыгаһа буоларын хайыырбыт даҕаны суох.
Улууска элбэх эмчит кэлэн үлэлээн барбыта. Үгүстэр бэйэлэрин туһунан үтүө өйдөбүлү хаалларбыттара. Оскуолаҕа биир кэмҥэ үөрэммит, эдэр сааспытын бииргэ аһарбыт доҕотторбут, үтүөкэннээх быраастар Варвара Николаевна Винокурова, Варвара Алексеевна Третьякова, Евгения Васильевна Еремеева, Светлана Егоровна Оконешникова, кинилэртэн аҕа саастаах, Эдьигээнтэн төрүттээх, 60 сыл доруобуйа харыстабылыгар эҥкилэ суох үлэлээбит Татьяна Михайловна Шадрина ааспыт үйэ аҥаарыгар улууспутугар доруобуйа харыстабылын кута – сүрэ, араҥаччыта буолбуттарын улуус олохтоохторо бары билинэллэр. Үйэ аҥарын устата төһөлөөх киһини быыһаабыттара, олохторун уһаппыттара, санааларын чэпчэппиттэрэ буолуой. Саха үөрүүтүн-хомолтотун улаханнык билиннэрбэт, үгүстүк махталын да сатаан биллэрбэт дьиппиэн норуот. Дьэ бу, туох кыахтарынан туруулаһан, эмтээн – сүбэлээн, үтүөрдэн муҥнаммыт дьоммут хас биирдии быыһаабыт, үтүөрпүт дьонноруттан сэмэй да махталы ылбыттара буолуо дуо? Саарбахтыыбын.
Аҕыйах хонуктааҕыта Саха сирин үтүөлээх бырааһа, улуус бочуоттаах олохтооҕо Варвара Алексеевна Третьякова тэрийбит, улууска доруобуйа харыстабылын сырдатар түмэлигэр сырыттым. Түбүктээх үлэлээх, элбэх оҕо ийэтэ, эбэтэ быыс булан, ааспыт көлүөнэ эмчиттэр олохторо, дьүккүөрдэрэ сүппэтин – оспотун диэн элбэх малы, хаартыскалары муспутун, наардаабытын сөҕө эрэ саныыгын. Саха сирин кылаабынай бырааһа (бастакы быраас) Федор Ресслейн 1817с. үлэтинэн Халымаҕа кэлэн үлүйбүт атаҕын бэйэтэ эпэрээссийэлээбитэ баалаан, уһуннук эрэйдэнэн өлбүт. В.И.Ленин табаарыһа С.И.Мицкевич оччолорго улахан балыыһаны туттарбыт. Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар Саха сирин холкуостарыгар «родилкалары» аһан үлэлэтэр булгуччулаах дьаһал тахсыбыт. Холкуостар аайы «родилкалары» туппуттар, улуустарга сиэстэрэ үөрэҕин аһан, эдэр кыргыттары үөрэппиттэр. Ороскуоту холкуос уйунарыгар сорудахтаммыт. Кэлин бу үлэ доруобуйа харыстабылыгар сыһыарыллыбыт.
Билигин Арҕахтаахха олорор Александра Даниловна Третьякова «Окончила курсы колхозных медсестер» диэн докумуона баар. Итинник үөрэҕи бүтэрэн, Анна Михайловна Тырылгина Сыбаатайга уһуннук эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Ыраас олоҕу көрөр хамыыһыйаны салайан, ыйга иккитэ бары ыаллары кэрийэрэ, дьиэ иһин – таһын, помуойаны, ыт хараллыытын, хотон таһын туһунан тэтэрээккэ суруйара. Тэтэрээт хас биирдии дьиэҕэ баара. Ол саҕана холкуос баанньыгар суунуу кытаанахтык ирдэнэрэ, сууммут дьону тэтэрээккэ бэлиэтииллэрэ. Бу боппуруос холкуос уопсай мунньаҕар көрүллэрэ. Варвара Алексеевна итийэн – кутуйан, тиэмэтигэр дууһатынан ылларан тохтобула суох кэпсиир. Харахпар 60 сыл анараа өттүнээҕи хартыына көстөн кэлэр! Эргэ оскуола кыра көрүдүөрэ. Алын кылаастар физкультура уруогар быа хайыһарынан сүүрэн кэлбиттэр. Хайыһардыыр таҥастаах, хаатыҥкалаах Варя Лаптеваны үрдүкү кылааска үөрэнэр уол дьээбэлээн баран сүүрэр. Варя, бабыгырыы түһээт, сырсан тиийэн, хатыйан, түҥнэри тэбэн түһэрэр… Оччоттон харса суох, эр санаалаах, булгуруйбат дьулуурдаах буолан Варвара Алексеевна бу күҥҥэ диэри эдэр эрчимин ыһыктыбакка, уопсастыбаҕа туһалаах буолуу үтүө холобурун көрдөрө сырыттаҕа.
Түмэлгэ үлэ баһаама ирдэнэр. Фондалар дьаарыстанан, хас биирдии экспонат суруллуохтаах (опись), нүөмэрдэниэхтээх. Оччоҕо хас биирдии эмчиккэ анал паапкалар арыллан, хаартыскалар, суруйуулар, ахтыылар, атын да матырыйааллар угуллуохтаахтар. Холобур, Ф.Ресслейҥҥэ, Б.И.Альперовичка, сэрии кыттыылааҕа Д.Е.Терентьеваҕа, Т.М.Шадринаҕа, Д.Д. Третьяковка, В.А.Третьяковаҕа, В.Н.Винокуроваҕа, Е.В. Еремееваҕа, С.Е.Оконешниковаҕа уо.д.а. Сэрии иннинэ, сэрии кэнниттэн, кэлиҥҥи кэмҥэ үлэлээбит быраастар, биэлсэрдэр, санитаркалар, араас үлэһиттэр тустарынан паапкалар. Билигин баар дьону туһанан хаартыскалары ырытан билэн – суруйан хаалыахха баара. Нэһилиэктэр кинигэлэригэр эмчиттэр тустарынан суруллубуту бииргэ холбоон, сааһылаан үйэтитиэххэ сөп этэ. Маны барытын кэлэр көлүөнэ үлэһиттэртэн бу дьыалаҕа бэриниилээх киһи көстөн толордоҕуна махталлаах буолуоҕа. Саха сиригэр балыыһа түмэлэ диэн олус аҕыйах, 2 – 3 иһигэр. Бу олус наадалаах үлэни умулларбакка, салгыы сайыннарар, дьоҥҥо сырдатар сорук билиҥҥи салалтаҕа сүктэриллэр. Билигин бу түмэли билэр киһи аҕыйах.
Бастакытынан, киирэн көрөргө олуттаҕас. Үтүөрэн тахсааччылар түмэли көрөн, ааспыт устуоруйаны кытта билсэн, эмтээбиттэргэ баһыыбалаан баралларын ситистэххэ, эмчиттэр ааттара – суоллара үрдүөх, убаастабыллара улаатыах этэ. Ааспыт олох сыанабыл ылыахтаах, умнуллуо суохтаах. Ыччаттарбыт устуоруйаны билэр, ааспыты сыаналыыр буоллахтарына олоххо бигэ туруктаах буолуохтара. Түмэл тиһигин быспакка, тыыннах уорган курдук, үөрэтэ-такайа, ыйа-сырдата, бэйэтэ матырыйаалынан байа-хааччылла турдаҕына уопсастыбаҕа туһата лаппа үрдүөҕэ. Бу түмэл улуус түмэлин быстыспат салаата буолара буоллар, элбэх үлэ ыытыллыах, байытыллыах, туһата биллэ улаатыах этэ, диэн бэйэм үлүү санаабын этэбин.
Иннокентий Оконешников